نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسنده
استادیار گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی دانشگاه شهید مدنی آذربایجان، تبریز، ایران.
چکیده
رشد و شکوفایی شهر تبریز به علت مرکزیت سیاسی و استقرار در مسیر تجاری چندان نپایید و وقوع حوادث و بلایای طبیعی به‌ویژه زمین‌لرزه، در کنار تهاجمات همسایه غربی زمینه افول شهر را فراهم آورد. در دوره‌ای سیصدساله هشت زلزله بزرگ و شیوع بیماری‌های مسری بر عرصه‌های مختلف حیات شهری اثر نهاد. حوادث مختلف به‌ویژه زمین‌لرزه علاوه بر تخریب چندین‌باره شهر و مرگ‌ومیر گسترده با پیامدهای اجتماعی کوتاه و بلندمدت همراه شد. در جستار حاضر تلاش می‌شود با روش توصیفی تحلیلی و تکیه‌بر مطالعات کتابخانه‌ای پیامدهای اجتماعی بلایای طبیعی به‌ویژه زمین‌لرزه را به‌عنوان متغیری مستقل بر حیات اجتماعی ساکنان تبیین و پاسخی به سؤال اصلی داده شود. بروز بلایای طبیعی به‌ویژه زمین‌لرزه در دوره زمانی برآمدن صفویه تا قاجار در تبریز با چه پیامدهای اجتماعی همراه بوده است؟ به نظر می‌رسد تخریب بافت کالبدی، کاهش جمعیت، مشکلات روانی، انحرافات اجتماعی، خرافات، مشکلات اقتصادی، مهاجرت و عدم میل به بهبود وضعیت سکونتگاه‌ها از پیامدهای کوتاه و بلندمدت حوادث طبیعی بوده است.
کلیدواژه‌ها
ابن کربلائی تبریزی، حافظ حسین، (1383)، روضات الجنان و جنات الجنان، تصحیح جعفر سلطان القرائی، ج 1، تبریز: ستوده.
استرآبادی، میرزا مهدی خان، (1377)، جهانگشای نادری، به اهتمام عبدالله انور، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، چ دوم.
اسدی اول، مرضیه و عبدالرحیم قنوات و علی غفرانی، (1396)، «حوادث و بلایای طبیعی ایالت جبال از ظهور اسلام تا حمله مغول»، تحقیقات تاریخ اجتماعی،س7، ش 3.
اسدی اول، مرضیه، (1393)، حوادث طبیعی ایالت جبال و پیامدهای آن از ظهور اسلام تا حمله مغول، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، گروه تاریخ و تمدن دانشگاه فردوسی مشهد.
امبرسز، ن.ن و ملویل، چارلز پ، (1370)، زمین‌لرزه‌های ایران، ترجمه ابوالحسن رده، تهران: آگاه.
اولیا چلبی، محمد ظلی ابن درویش، (1314)، اولیا چلبی سیاحتنامهسی، به کوشش احمد جودت، ج 2، بیجا، اقدام مطبعهسی.
ایروانی، آبراهام، (1393)، تاریخ جنگ‌ها، ترجمه فاطمه اورجی، تهران: پژوهشکده تاریخ اسلام.
بدلیسی، شرف‌الدین بن شمس‌الدین، (1377)، شرفنامه: تاریخ مفصل کردستان، به اهتمام ولادیمیر ولییامینوف زرنوف، ج 2، تهران: اساطیر.
برجیان، حبیب، (1385)«زمین‌لرزه در پندار و اندیشه ایرانی»، نامه فرهنگستان، ش 32، صص 6- 25.
برجیس، چارلزوادوارد، (1384)، نامه‌هایی از ایران، ترجمه معصومه جمشیدی، حسین اصغر نژاد، تهران، فرزان روز.
بل، جان، (1398)، مسافرت از سنت پترزبورگ روسیه به اصفهان در ایران، ترجمه محمد رضائی، تبریز: بهار دخت.
بنتان، شارل اگوست، (1354)، سفرنامه اگوست بن تان، ترجمه منصوره اتحادیه، تهران: بی‌نا.
بهادر، سید علی حسن خان، (1295)، صبح گلشن، به اهتمام یزدان مولوی محمد عبدالمجید خان، کلکته: مطبعه شاهجهانی.
بیات، اروج بیک، (1338)، دون ژوان ایرانی، ترجمه مسعود رجب نیا، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
بیشاب، (1386)، نخستین فرستادگان پرتغال به دربار شاه اسماعیل صفوی، ترجمه حسن زنگنه، تهران: به دید.
پرغو، محمدعلی و جواد علی پور سیلاب، (1396)، «طاعون در ایران عصر صفوی»، تحقیقات تاریخ اجتماعی، س 7، ش 1.
تانکوانی، ژی ام، (1383)، نامه‌هایی درباره ایران و ترکیه و آسیا، ترجمه ا.سعیدی، بیجا: چشمه.
تاوارنیه، ژان باتیست، (1389)، سفرنامه تاوارنیه، ترجمه حمید ارباب شیرانی، تهران: نیلوفر.
جزایری، نعمه الله بن عبدالله، (2008)، الانوار النعمانیه، ج 1، بیروت: دارالقاری- دارالکوفه.
جعفریان، رسول، (بی‌تا)، مقالات تاریخی (بیست‌وهفت مقاله و رساله تاریخی)، ج 1، تهران: نشر علم.
جملی کارری، جووانی فرانچسکو، (1348)، سفرنامه کارری، عباس نخجوانی و عبدالعلی کارنگ، تبریز: اداره کل فرهنگ و هنر آذربایجان شرقی.
جنابدی، میرزا بیک، (1378)، روضه الصفویه، به کوشش غلامرضا طباطبایی مجد، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
جونز، سرهارد فورد، (1386)، خاطرات سرهارد فورد جونز، ترجمه‌مانی صالحی علامه، تهران: ثالث.
حاجی خلیفه، مصطفی ابن عبدالله، (بی‌تا)، جهان‌نما، استانبول، بی‌نا.
حزین لاهیجی، محمدعلی، (1375)، تاریخ و سفرنامه حزین، تصحیح علی دوانی، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
حسینی خاتون‌آبادی، عبدالحسین، (1352)، وقایع السنین و لاعوام، تصحیح محمدباقر بهبودی، تهران: اسلامیه، چ اول.
حسینی، میر هادی، (1395)، «جغرافیای تاریخی زلزله در ایران: اسناد مهلرزهای (از ابتدا تا عصر صفوی)»، جغرافیا، س 4، ش 49.
خواجگی اصفهانی، محمد معصوم، (1368)، خلاصه السیر، به کوشش ایرج افشار، تهران: علمی.
دروویل، گاسپار، (1370)، سفر در ایران، ترجمه منوچهر اعتماد مقدم، تهران: شباویز، چ چهارم.
دوبد، کلمنت اکوستوس، (1371)، سفرنامه لرستان و خوزستان، محمدحسین آریا، تهران: علمی فرهنگی.
دوراند، ای آر، (1346)، سفرنامه دوراند، علی‌محمد ساکی، خرم‌آباد: کتاب‌فروشی محمدی.
دولت‌آبادی، عزیز، (1343)، «زلزله‌های تبریز»، نشریه دانشکده ادبیات تبریز، سال 16، شماره تابستان.
دیولافوا، ژن، (1378)، سفرنامه مادام دیولافوا، همایون فره وشی، تهران: قصه‌پرداز
ذکاء، یحیی، (1368)، زمین‌لرزه‌های تبریز، تهران: کتاب‌سرا.
ذوالفقاری، حسن و شیری، علی‌اکبر، (1396)، باورهای عامیانه مردم ایران، تهران: چشمه، چ چهارم.
راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی ویراست پنجم، (1394)، ترجمه یحیی سید محمدی، تهران: نشر روان، چ چهارم
رستم الحکما، محمد هاشم، (1382)، رستم التواریخ، تصحیح میترا مهرآبادی، تهران، دنیای کتاب.
رضائی، محمد، (1397)، «بررسی علل و عوامل شورش پیشه‌وران تبریز در دوره شاه‌تهماسب صفوی (979- 981 ق)، تاریخ اسلام و ایران، س 28، ش 38.
روملو، حسن بیگ، (1357)، احسن التواریخ، تصحیح عبدالحسین نوائی، تهران: بابک.
ریچاردز، فرد، (1379)، سفرنامه فرد ریچاردز، ترجمه مهین دخت صبا، تهران: علمی و فرهنگی، چ دوم.
زجاجی، (1382)، همایون نامه (تاریخ منظوم حکیم زجاجی)، تصحیح علی پیرنیا، ج 1، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
«زلزله تبریز»، (1353)، وحید، ش 125. www.noormags.ir
ژوبر، پیر آمده، (1347)، مسافرت در ارمنستان و ایران، ترجمه علی‌قلی اعتماد مقدم، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
سردارور، حمزه، (1337)«تاریخچه خواندنی زلزله در ایران»، سالنامه کیان، صص 226-232. www.noormags.ir
شاردن، ژان، (1372)، سفرنامه شاردن، ترجمه اقبال یغمایی، ج 2 و 5، تهران: توس.
شاملو، ولی قلی بن داود، (1374)، قصص الخاقانی، تصحیح حسن سادات ناصری، ج 1، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
شعبانی، امامعلی و مهر علی تبار، حمیده، (1392)، «حوادث و بلایای طبیعی در قرون میانه تاریخ ایران»، تحقیقات تاریخ اجتماعی، س 3، ش 1.
شفیعی، زهرا، (1395)، حوادث و بلایای طبیعی در ایران عصر صفوی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، اراک: گروه تاریخ دانشگاه اراک.
شمس دولت‌آبادی، محمدرضا، (1373)، حوادث طبیعی در جهان اسلام و پیامدهای اجتماعی آن (از آغاز تا حمله مغول)، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، تهران: گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی دانشگاه تهران.
شیخ بهایی، محمد بن حسین، (1388)، کشکول شیخ بهایی، ترجمه محمد قسیم مردوخی و دیگران، ج 2، قم: صبح پیروزی.
شیرازی، عبدی بیک، (1369)، تکمله الاخبار، تصحیح و تعلیقات عبدالحسین نوایی، تهران: نشر نی.
طباطبایی تبریزی، محمدرضا بن سید محمدصادق، (1389)، تاریخ اولاد الاطهار، به کوشش محمد الوان ساز خویی، تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
عمرانی، بهروز و اسمعیلی سنگری، حسین، (1385)، بافت تاریخی شهر تبریز، تهران: سمیرا.
عون الهى، سیدآغا، (1387)، تاریخ پانصدساله تبریز، ترجمه پرویز زارع شاهمرسى، تهران: امیرکبیر.
فانی زنوزی، محمدحسن بن عبدالرسول، (1370)، ریاض الجنه، تحقیق علی رفیعی، ج 5، قم: کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی.
فسائی، میرزا حسن حسینی، (1382)، فارسنامه ناصری، تصحیح منصور رستگار فسائی، ج 1، تهران: امیرکبیر.
فلاندن، اوژن، (2536)، سفرنامه اوژن فلاندن به ایران، ترجمه حسین نور صادقی، تهران: اشراقی، چ سوم.
فووریه، (1385)، سه سال در دربار ایران، ترجمه عباس اقبال آشتیانی، تهران: نشر علم، چ اول.
فیگوئروا، دن گارسیا دسیلوا، (1369)، سفرنامه دن گارسیا دسیلوا فیگوئروآ سفیر اسپانیا در دربار شاه‌عباس اول، ترجمه غلامرضا سمیعی، تهران: نشر نو، چ اول.
قدوس، یعقوب، (1359)، آتالار سوزو، گفتار نیاکان امثال‌وحکم و اصطلاحات در زبان آذربایجانی، ج 1، تهران: نوید.
قطران تبریزی، ابومنصور، (1362)، دیوان حکیم قطران تبریزی، تصحیح محمد نخجوانی، تهران: ققنوس.
قمی، قاضی احمد، (1383)، خلاصه التواریخ، تصحیح احسان اشراقی، ج 1 و 2، تهران: دانشگاه تهران، چ دوم.
کروسینسکی، یوداش تادیوش، (1363)، سفرنامه کروسینسکی، ترجمه عبدالرزاق دنبلی مفتون، تصحیح مریم میر احمدی، تهران: توس.
کوتسه بوئه، موریتس وان، (1348)، مسافرت به ایران، ترجمه محمود هدایت، تهران: امیرکبیر.
کورف، فیودور، (1372)، سفرنامه بارون فیودور کورف، ترجمه اسکندر ذبیحیان، تهران: فکر روز.
گرس، ایون، (1370)، سفیر زیبا، ترجمه علی‌اصغر سعیدی، تهران: انتشارات تهران.
مجلسی، محمدباقر، (1983)، بحارالانوار، تصحیح محمدباقر محمودی و دیگران، ج 88، بیروت: موسسه الوفاء، الطبعه الثانیه.
مستوفی، حمدالله بن ابی بکر، (1381)، نزهه القلوب، به کوشش محمد دبیر سیاقی، قزوین: حدیث امروز.
ملویل، چارلز، (1361)، «بناهای تاریخی و زلزله تبریز»، اثر، ترجمه باقر شیرازی، ش 7 و 8 و 9.
منشی ترکمان، اسکندر بیک و محمد یوسف مورخ، (1317)، ذیل تاریخ عالم‌آرای عباسی، تصحیح احمد سهیلی خوانساری، تهران: اسلامیه.
منشی ترکمان، اسکندر بیک، (1382)، تاریخ عالم‌آرای عباسی، تصحیح ایرج افشار، ج 1، تهران: امیرکبیر، چ سوم.
منشی قزوینی، بوداق، (1378)، جواهر الاخبار، تصحیح محسن بهرام نژاد، تهران: میراث مکتوب.
موریه، جیمز جاستی نین، (1386)، سفرنامه جیمز موریه، ترجمه ابوالقاسم سری، ج 1، تهران: توس.
نادر میرزا، (1393)، تاریخ و جغرافیای دارالسلطنه تبریز، به کوشش غلامرضا طباطبائی مجد، تبریز: آیدین و یانار.
ناصرخسرو، ابومعین حمیدالدین قبادیانی مروزی، (1335)، سفرنامه ناصرخسرو، به کوشش محمد دبیر سیاقی، تهران: زوار.
نجفی، پریسا، (1397)، تمهیدات معمارانه گذشتگان برای مقابله با زلزله در بناهای تاریخی شهر تبریز، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، اصفهان: گروه معماری دانشگاه اصفهان.
نسائی، احمد بن شعیب، (1991)، السنن الکبری، تحقیق عبدالغفار البنداری و کسروی حسن، ج 1، بیروت: دارالکتب العلمیه.
نصرآبادی، میرزا محمد طاهر، (1317)، تذکره نصرآبادی، تهران: ارمغان.
واله قزوینی اصفهانی، محمد یوسف، (1372)، خلد برین، تصحیح میر هاشم محدث، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، چ دوم.
واله قزوینی اصفهانی، محمد یوسف، (1382)، ایران در زمان شاه صفی و شاه‌عباس دوم، تصحیح محمدرضا نصیری، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، چ دوم.
)