نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسنده
استادیار گروه تاریخ، دانشگاه علامه طباطبائی، تهران، ایران
چکیده
مجلس تحقیق مظالم نهادی است که در عصر ناصری برای رسیدگی شخص شاه به عرایض و تظلمات عامۀ مردم تأسیس شد.عموما انگیزۀ دولت قاجاریه‌از راه‌اندازی چنین نهادی را به تلاشی جهت برساختن تصویر شاهنشاه دادگستر از ناصرالدین شاه تقلیل داده‌اند؛ درحالی که جدیت شاه در مطالعۀ عرایض در طول چند دهه و حتی تداوم فعالیت این نهاد در عصر مظفری، احتمال وجود کارکردهای متنوع آن را برای دولت قاجاریه بیشتر می‌کند. پرسش ما این است که نهاد مجلس تحقیق مظالم چه کارکردی در روابط شاه با حکام و سایر گروه‌های مسلط در ولایات و همچنین دیوان سالاران حکومت مرکزی داشت؟ و در ارتباط شاه با مردم به واسطۀ این نهاد، افزون بر نمایش عدالت گستری شاه، چه منافعی برای دربار نهفته بود؟ فرض ما این است که دربار قاجاریه‌از این عرایض برای دست یابی به تصویری دقیق تر از شیوۀ حکمرانی در ولایات بهره می‌برد و از آزادی عمل حکام و سایر گروه‌های مسلط در آن مناطق می کاست.همچنین با اخباری که‌از این عرایض به دست می‌آورد تلاش می‌کرد از تبانی دیوان سالاران حکومت مرکزی با حکومت ولایات که می‌توانست برای شاه‌از هر دو منظر سیاسی و اقتصادی بسیار مخرب باشد جلوگیری کند. از سویی عریضه نگاری‌ها سبب می‌شد توده‌های مردم در مواجهه با بهره کشی‌های نخبگان حاکم، پیش از آن که به تقویت پیوندهای افقی در میان یکدیگر بیندیشند در فکر برقراری پیوند عمودی با رأس هرم قدرت یا شاه باشند و به‌این ترتیب از اندیشۀ نیرومند ساختن پیوندهای افقی که می‌توانست به وزنۀ جدیدی در معادلات قدرت تبدیل شود و قدرت شاه را بیشتر به چالش بکشد منصرف شوند.روش پژوهش توصیفی-تبیینی با استفاده‌از اسناد درجۀ اول به ویژه عرایض مجلس تحقیق مظالم در عصر ناصری است. چهارچوب نظری پژوهش برگرفته‌از دیدگاه پاتریشیا کرون در توصیف ساختار حکومت های پیشامدرن و مناسبات قدرت در آن دوران است.
کلیدواژه‌ها
موضوعات
)