نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسنده
استادیار پژوهشکده اسنادسازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران، تهران، ایران
چکیده
با پیروزی جنبش مشروطیت درخواست‌های متعددی برای اصلاح روابط کار طرح شد. با این حال تا پایان شهریور 1320، هیچگاه قانون کاری در مجلس شورای ملی به تصویب نرسید. با وجود این، بر طبق تصویب‌نامه‌ای از هیئت وزرا در اسفند سال 1309 صندوق احتیاطی در سال 1310 برای عملجات مشغول به کار در ساخت طرق و شوارع تشکیل شد و در سال 1311 عملجات ادارات راهآهن نیز مشمول خدمات این صندوق شدند. هرچند در نظامنامه این صندوق‌به بسیاری از وجوهی که روابط کار را تنظیم می‌کرد توجهی نشده بود اما دو مورد عمده از اهداف عملجات را تأمین می‌کرد. نخست پرداخت غرامت به کارگرانی که در حین کار آسیب می‌دیدند و دوم ارائه خدمات بهداشتی به آنها به هنگام بیماری و وقوع حوادث ناشی از کار. بر این اساس نوشتۀ حاضر به دنبال پاسخ به این پرسش است که چه زمینه‌های اجتماعی و اقتصادی موجب تشکیل صندوق احتیاط طرق در سال 1310 شد؟ مدعای نوشتۀ حاضر آن است که با توجه به ضرورت ارائه خدمات اجتماعی در طرح‌های راهسازی به علت بالان بودن میزان بیماری و حوادث ناشی از کار، سازوکار صندوق‌های احتیاط با ارائه خدمات اجتماعی حداقلی به هزینه خود عملجات، در چنین موضوعاتی از کارفرماها سلب مسئولیت می‌کرد.
کلیدواژه‌ها
موضوعات
الف. کتاب
اداره کل طرق و شوارع (1305)، راپرت سالیانه اداره کل طرق و شوارع مملکت ایران سال 1305 شمسی، تهران: مطبعه برادران باقرزاده.
ارسطو(1390)، سیاست، ترجمۀ حمید عنایت، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
اکبری، محمدعلی (1382)، بررسی برنامه ریزی دولتی در حوزه تأمین اجتماعی ایران(1285-1320)، تهران: موسسه عالی پژوهش تأمین اجتماعی.
اعتضادپور، ناهید و رجبی راد، فهیمه (1375)، تأمین اجتماعی در ایران، تهران: موسسه عالی پژوهش تأمین اجتماعی.
ترسکینسکی، اناتول (1326)، تاریخچه مختصر راه آهن در ایران، تهران: بنگاه راه آهن دولتی ایران.
جمالزاده، سیّدمحمدعلی (1335 ه.ق)، گنج شایگان یا اوضاع اقتصادی ایران، برلین: انتشارات اداره کاوه.
دفتر اطلاعات و روابط عمومی وزارت راه (1350)، راه و راه سازی ازدوره هخامنشی تا عصرسلطنت پهلوی، بیجا: بینا.
دفتر بین المللی کار (1311)، موسسه انتظام بین المللی کار و ایران و ممالک مجاور آن، تهران: مطبعه روشنایی.
فلور، ویلم (1371)، اتحادیههای کارگری و قانون کار در ایران، جستارهایی از تاریخ اجتماعی ایران (6)، تهران: توس.
قانون مدنی (بیتا)، بیجا: بینا.
کاتوزیان، ناصر (1390)، مقدمۀ علم حقوق و مطالعه در نظام حقوقی ایران، تهران: شرکت سهامی انتشار.
کاظمی، داوود و اتحادیه نظام مافی، منصوره (به کوشش) (1391)، یادداشتهایی از زندگانی باقر کاظمی (مهذب الدوله) از 16 اسفند 1307 تا 28 اسفند 1314، جلد سوم، تهران: نشر تاریخ ایران.
لاجوردی، حبیب (1369)، اتحادیه های کارگری و خودکامگی درایران، ترجمه ضیاء صدقی، تهران: نشر نو.
وزارت جنگ (1303)، راه سازی، بیجا: بینا
هرمزی، فاطمه و حاجیها، فاطمه و حریریان، فروغ (1387)، سیرتطور مقررات و سازمان اجرایی کاردرایران، زیر نظر دکتر محمدرضا سپهری، تهران: موسسه کار و تأمین اجتماعی.
ب. مقالات
اتابکی، تورج (1397)، «تجدد رایزنانه، گزینه ای در برابر تجدد آمرانه»، فصلنامه نگاه نو، سال بیست و هشتم، شماره 120، صص 103-127.
اداره بهداری (شهریور 1320)، خلاصۀ آمار ادارۀ بهداری کل راه شوسه: چگونگی بهداشت کارگران ساختمانی و تعمیراتی راههای شوسه در سال 1319» نامه راه، سال دوم، شماره ششم، صص 211-215.
اسماعیلی، محسن (1397)، «اصل حاکمیت اراده در حقوق غرب و اسلام: مبانی، آثار و پیشینه تاریخی»، فصلنامه پژوهش تطبیقی حقوق اسلام و غرب، دوره 5، شماره 2، پیاپی 16، صص 1-26.
بخشنامه ها (تیر 1320)، نامه راه، سال دوم، شماره چهارم، ص 154
بخشنامه ها (فروردین 1320)، نامه راه، سال دوم، شماره نخست، ص 33
بهداری ساختمان راه آهن (مهر و آبان 1319)، نامه راه، سال نخست، شماره پنجم و ششم، صص 31-33
خسروپناه،محمدحسین (1402)، «اجیرنامه»، فصلنامه فرهنگی و اجتماعی گفتگو، شماره 96، تیر 1402، صص 91-103.
طرفه، «بهداری ساختمان راهآهن»، در: مجموعه نویسندگان (1317)، راهآهن سراسر ایران 1306-1317، نشریة وزارت طرق به مناسبت پایان ساختمان راه آهن سراسری ایران، تهران: بینا، صص 139-144.
رأفت، عباس (بهمن 1319)، «راههای شوسه: پیشرفتهای کشور در بیست سال گذشته»، نامه راه، سال نخست، شماره نهم، صص 25-28.
رأفت، عباس (شهریور 1320)، «صندوق احتیاط» نامه راه، سال دوم، شماره ششم، صص 205-208.
زاهدی مازندرانی، محمدجواد(1378)، «نظامهای سنتی تأمین اجتماعی در ایران»، فصلنامه تأمین اجتماعی، دوره 1، شماره 3، صص 24-61.
سازمان بهداری راهآهن (اردیبهشت 1320)، نامه راه، سال دوم، شماره دوم، ، صص 55-59
صفوی، حسن (آبان ماه 1320)، «اهمیت راه و وسائط نقلیه در اقتصاد کشور»، نامه راه، نامه ماهانه از انتشارات وزارت راه، سال دوم، شماره هشتم، صص 293-298.
نیر نوری، حمید (1326)، «بیمه کارگران ایران»، مجله کار، شماره دهم، یازدهم، دوازدهم، آبان آذر دی، صص 27-31.
وحید، مجید و لطفی، امیر (1396)، «تأسیس سیاست های تأمین اجتماعی در ایران (1285-1320)»، فصلنامه علمی-پژوهشی سیاستگذاری عمومی، دوره 3، شماره 4، زمستان 1396، صص 125-149.
ج. اسناد
سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران (آرشیو ملی)، سند شمارۀ 1439-210 (گزارش نظمیه از اعتراض کارگران راهسازی قزوین)
------------------------------، سند شمارۀ 31413-230 (قوانین و لوایح کار و تأمین اجتماعی)
------------------------------، سند شمارۀ 2359-240 (گزارش نحوه فوت کارگران و پرداخت حقوق و خسارات وراث و نظامنامه استخدام شرکت نفت ایران و انگلیس)
------------------------------، سند شمارۀ 23824-240 (نظامنامه صندوق احتیاط ادارات طرق؛ وزارت طرق و شوارع)
------------------------------، سند شمارۀ 29988-240 (وزارت راه و فعالیتهای جاری آن)
------------------------------، سند شمارۀ 38062-240 (قانون مالیات راه و الغای عوارض مالیاتهای بلدی)
------------------------------، سند شمارۀ 55296/240 (تصویب نامه کسر حقوق مستخدمین وزارت طرق)
------------------------------، سند شمارۀ 94031-240، (رونوشت تصویب نامه هیئت وزراء در مورد نظامنامه کارخانجات و موسسات صنعتی، بیمه کارگران و کارکنان از اتفاقات حاصله در موقع کار)
------------------------------، سند شمارۀ 30344-264 (تشکیلات و سازمان بیمههای اجتماعی در ایران)
------------------------------، سند شمارۀ 4546-293، (نظامنامه کارخانجات و موسسات صنعتی: شرایط تأسیس، بهداشت، وضعیت ساختمان، حقوق کارگران و غیره)
------------------------------، سند شمارۀ 26068-310، (رسیدگی وزارت پیشه و هنر به شکایت کارگران کارخانه ریسندگی کاشان نسبت به کسر از حقوق آنها به موجب آییننامه کارخانه ها و بنگاههای صنعتی جهت پرداخت پاداش به کارگران مصدوم)
------------------------------، سند شمارۀ ملی، 34722-310 (تعیین ایام تعطیلی کارگران و کارکنان راه سازی)
------------------------------، سند شمارۀ 56090/-310 (تصویبنامه تأسیس صندوق احتیاط کارگران و کارکنان راه آهن دولتی ایران)
------------------------------، سند شمارۀ 530-330، (تقاضای کمک مالی به بازماندگان متوفی اداره بندر پهلوی در نتیجه خارج شدن واگون از روی ریل)
مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه (آرشیو وزارت خارجه)، سند شمارۀ16-14/2/8/ 1313 ش
------------------------------، سند شمارۀ 17-13/1/8/ 1319 ش
د. منابع انگلیسی
Clawson, Patrick (1993), Knitting Iran together: the land transport revolution, 1920–1940, Iranian Studies, 26:3-4, 235-250
Hellwege, Phillip (2020), From Guild Welfare to Bismarck Care: Professional guilds and the origins of modern social security law and insurance law in Germany, Berlin: Duncker&HumblotGmbh.
Perry, Matt (2000), Bread and Work: Social Policy and the Experience of Unemployent 1918-1939, London: University of Michigan Press.
)