نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشجوی دکترای تاریخ، دانشگاه تهران، تهران، ایران

چکیده

وقوع سیل به عنوان یک رخداد طبیعی در دورۀ صفوی، همانند دوره‌های قبل از آن، پدیده‌ای رایج بود. در این دوره، به علت تأثیر وقوع سیل بر جامعۀ ایرانی، بستری فراهم شد تا در قالب الگوهای چندگانۀ توصیفی، گزارش وقوع آن در متون تاریخنگاری و سفرنامه‌ای، بازتاب قابل توجهی پیدا کند. در همین راستا، مسئلۀ مقالۀ پیش‌رو، شناسایی روند، علل و پیامدهای اجتماعی سیل بر جامعۀ ایران دورۀ صفوی است. سؤال اصلی مقاله اینست که با استناد به گزارش‌های مورخان و سفرنامه‌نویسان، طغیان سیل به عنوان یک پدیدۀ زیست‌محیطی، از چه روند و عواملی برخوردار بود و وقوع آن در چه ابعادی توانست جامعۀ ایران عصر صفوی را متأثر سازد؟ با بررسی روند وقوع سیل در ایران دورۀ صفوی، مشخص شد که اوج طغیان‌های سیل در این دوره، مربوط به نیمۀ اول سدۀ 11 ه.ق بود که بارش‌های ناگهانی و بالاآمدن آب رودخانه‌ها را می‌توان از مهمترین عوامل آن دانست. یافته‌ها نشان می‌دهد که این رخداد طبیعی به اندازۀ دیگر بلایای طبیعی از جمله زلزله، طاعون و قحطی، تأثیر چندانی در کاهش جمعیت‌ شهرها نداشت. با این وجود، سیل توانست ضمن تغییر در ریخت و بافت مراکز شهری، زمینۀ ارجاع مردم به حافظۀ تاریخی‌ جهت تفسیرِ سیلِ به وقوع پیوسته را، فراهم کند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

 
ابن‌خواندمیر، امیرمحمود (1370)، تاریخ شاه اسماعیل و شاه طهماسب صفوی، به کوشش محمدعلی جراحی، تهران: گستره.
افوشته‌ای نطنزی، محمود بن هدایت‌الله (1373)، نقاوه الآثار فی ذکر الاخیار، به کوشش احسان اشراقی، تهران: علمی و فرهنگی.
بنداری، فتح‌بن‌علی (1356)، تاریخ سلسلة سلجوقی، ترجمۀ محمدحسین جلیلی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
تتوی، قاضی احمد و آصف‌خان قزوینی (1378). تاریخ الفی، به کوشش علی آل داود، تهران: فکر روز.
ترکمان، اسکندربیگ (1390)، تاریخ عالم آرای عباسی، به کوشش فرید مرادی، تهران: آگاه.
جنابدی، محمدجعفر (2022)، تقویم نجومی شاهنشاهی ایران عصر صفوی: پیش‌بینی وضعیت ایران و همسایگان در سال 1085ق، به کوشش منصور صفت‌گل، توکیو: مؤسسۀ تحقیقات پیشرفته دربارۀ آسیا در دانشگاه توکیو.
جنابدی، میرزابیگ (1378)، روضه‌الصفویه، به کوشش غلامرضا طباطبایی‌مجد، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
حسینی، خورشاه بن قباد (1379)، تاریخ ایلچی نظام‌شاه، به کوشش محمدرضا نصیری و کویچی هانه‌دا، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
حسینی‌استرآبادی، سید حسین بن مرتضی (1366)، تاریخ سلطانی (از شیخ صفی تا شاه صفی)، به کوشش احسان اشراقی، تهران: علمی.
خاتون‌آبادی، عبدالحسین (1352)، وقایع‌السنین و الاعوام، به کوشش محمدباقر بهبودی، تهران: کتابفروشی اسلامیه.
خواجگی‌اصفهانی، محمدمعصوم (1368)، خلاصه‌السیر، به کوشش ایرج افشار، تهران: علمی.
روملو، حسن بیک (1357)، احسن‌التواریخ، مصحح عبدالحسین نوایی، تهران: بابک.
سمرقندی، عبدالرزاق (1372)، مطلع‌سعدین و مجمع‌بحرین، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
سیستانی، ملک شاه حسین (1344)، احیاءالملوک، به کوشش منوچهر ستوده، تهران: بنگا ترجمه و نشر کتاب.
شفیعی، زهرا (1395)، حوادث و بلایای طبیعی در ایران عصر صفوی، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، استاد راهنما علی‌اصغر میرزائی، دانشگاه اراک، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی.
شیخ بیک‌لو اسلام، بابک (1400)، «شواهد و پیامدهای رویداد سیل در ایران از پیش از تاریخ تا کنون»، مدل‌سازی و مدیریت آب و خاک، سال اول، شمارۀ 1، ص 24 – 40.
فرج‌زاده‌اصل، منوچهر و باغبانان، پرستو (1397)، مدیریت مخاطرات آب و هوایی، تهران: انتخاب.
قزوینی، ابوالحسن (1367)، فوایدالصفویه، به کوشش مریم میراحمدی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
قمی، قاضی‌احمد (1383)، خلاصه‌التواریخ، به کوشش احسان اشراقی، تهران: دانشگاه تهران.
مرعشی، میرتیمور (1364)، تاریخ خاندان مرعشی، به کوشش منوچهر ستوده، تهران: اطلاعات.
مستوفی، محمدمحسن (1375)، زبده‌التواریخ، به کوشش بهروز گودرزی، تهران: بنیاد موقوفات محمود افشار.
مستوفی‌یزدی، محمدمفید (1340)، جامع مفیدی، به کوشش ایرج افشار، تهران: کتابفروشی اسدی.
-------------------------- (1396)، مختصر مفید، به کوشش ایرج افشار، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
مشیزی، میرسیدمحمد (1369)، تذکرۀ صفویه کرمان، به کوشش ابراهیم باستانی پاریزی، تهران: علم.
منجم، ملاجلال (1398)، تاریخ عباسی، به کوشش مقصودعلی صادقی، تهران: نگارستان اندیشه.
منشی‌قمی، قاضی احمد (1383)، خلاصه‌التواریخ، به کوشش احسان اشراقی، تهران: دانشگاه تهران.
نصیری، محمدابراهیم (1373)، دستور شهریاران، به کوشش محمدنادر نصیری‌مقدم، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
واله‌اصفهانی، محمدیوسف (1372)، خلدبرین، به کوشش میرهاشم محدث، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
وحیدقزوینی، محمدطاهر (1383)، تاریخ جهان آرای عباسی، به کوشش سیّد سعید میر محمد صادق، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.