تبیین وضعیت مسکن کارگران و تصویب نخستین مصوبه ساخت و تهیۀ مسکن برای طبقه کارگر در ایران (1320- 1332/ 1941-1953)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دکترای تاریخ ایران، متصدی خزانه جواهرات ملی بانک مرکزی ج.ا.ا، تهران، ایران.

2 دانشیار گروه تاریخ دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران

چکیده
با تأسیس سلسله پهلوی در سال 1304/ 1925 و اتخاذ سیاست نوسازی اقتصادی و به تبع آن احداث کارخانه‌ها و صنایع ماشینی، نخستین هسته‌های کارگر صنعتی در ایران ظهور کرد. بخش اعظم کارکنان این کارخانه‌های نوپا را پیشه‌وران، کشاورزان، عشایر و بیکارانی تشکیل می‌دادند که داوطلبانه و بعضاً به اجبار از روستا‌ها و شهرهای کوچک به مراکز صنعتی مهاجرت کرده بودند. برای این کارگران فرصت اشتغال فراهم شده بود، اما برای اسکان آنان هیچ فکر و برنامه‌ای در نظر گرفته نشده بود؛ در نتیجه با چالش بزرگی به نام مسکن روبه‌رو شدند. به ناچار با سکونت کارگران در مناطق پیرامونی شهرها، برای نخستین‌بار زاغه‌نشینی و محله‌های وسیع کارگرنشین در حاشیه شهرهای بزرگ و نفت‌خیر شکل گرفتند. این محله‌ها و خانه‌هایی که کارگران در آن زندگی می‌کردند اغلب فاقد امکانات لازم برای زندگی معمولی بودند. خیل عظیم کارگران مهاجر به شهرهای بزرگ، عدم توازن میان عرضه و تقاضای مسکن، فقدان بستر‌ها و زیرساخت‌های لازم، سوء مدیریت و بی‌برنامه‌ای دولت در زمینه اسکان و تأمین نیازهای این مهاجران تازه‌وارد، دولت را با چالش اساسی مواجه کرد که در حل آن ناکام ماند. یافته‌های این تحقیق که برپایۀ روش ترکیبی علّی- عقلانی و عمدتاً بر اساس جراید معاصر نگاشته شده، نشان می‌دهد که تنها پس از سقوط رضاشاه در پی حمله متفقین و پیدایش فضای نسبتاً باز سیاسی، فعالیت گسترده گروه‌های چپ‌گرا و حامی کارگران و تبدیل تقاضای مسکن کارگران به مطالبه‌ای عمومی، موجب شد نخستین گام‌ الزام‌آور در باب تصویب ساخت مسکن توسط مجلس شورای ملی در سال 1327/ 1948 برداشته شود.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله English

The Condition of Workers' Housing and the Enactment of the First Law for Construction and Provision of Housing for the Proletariat in Iran (1941-1953)

نویسندگان English

Hossein Ahmadzadeh Nodijeh 1
Ghobad mansourbakht 2
1 Ph.D. in history at Beheshti university. Curator of the Treasury of National Jewels (CBI), tehran,iran.
2 Associate professor of Department of History Beheshti University,tehran,iran.
چکیده English

The conflict between maintaining the status quo and undertaking modernization was stabilized in favor of modernization with the establishment of the Pahlavi dynasty in 1925/1304, and the modernization of Iran, especially in the economic field, began its accelerated course. Economic modernization, focusing on the construction of new factories, especially from 1943/1313 to 1941/1320, gradually led to the emergence of the first new industrial worker nuclei in Iran. The new economic policy, based on the concept that industry is equal to factory, caused the government to neglect the agricultural sector, pastoralism, and local small industries. This led to a decrease in the tribal population, farmers in villages, and craftsmen in small towns; Because a significant portion of artisans, craftsmen, and farmers were gradually removed from the production cycle due to the spread and use of machine industries, and they voluntarily and sometimes forcibly moved to large cities in search of jobs and ended up in fledgling industrial factories.The increasing migration of workers from rural areas, small towns and tribal areas to large cities where new industries were established brought about rapid changes in the demographic structure, and the first workers' settlements were formed in the aforementioned cities. Naturally, the aforementioned cities lacked the necessary infrastructure to accept and respond to the basic needs of workers, such as housing, medical, sanitary and educational services. Although at that time, migrant workers did not pay attention to medical and educational services, they could not ignore housing as their main place of living. Although this had been experienced mostly in Western Europe as the origin of new industries, neither Reza Shah nor the advisors and implementers of the plans to create new industries had the slightest understanding and knowledge of the European experience and as a result they were forced to experience the experience again. The undeniable necessity of providing housing and a place to live forced the workers to create the first slums and urban slums in the history of Iran by settling irregularly on the outskirts of cities. Settlements that lacked the first and most essential living facilities.

کلیدواژه‌ها English

"Workers"
"Housing"
"Slums"
"Left"
"Law"
آبراهامیان، یرواند (1389)، ایران بین دو انقلاب، ترجمه: احمد گل­محمدی و محمدابراهیم فتاحی، چاپ یازدهم، تهران: نی.
آفاری، ژانت (1385)، انقلاب مشروطۀ ایران، ترجمه: رضا رضایی، تهران: بیستون.
آوری، پیتر (1388)، تاریخ ایران کمبریج: قسمت دوم قاجاریه، ترجمه: تیمور قادری، ج 7، تهران: مهتاب-آبفام.
اشرف، احمد (1359)، موانع تاریخی سرمایه­داری در ایران: دوره قاجاریه، تهران: پیام.
اشرف، احمد (1393)، طبقات اجتماعی، دولت و انقلاب در ایران، ترجمه: سهیلا ترابی فارسانی، چ 2، تهران: نیلوفر.
باریر، جولیان. (1363)، اقتصاد ایران، تهران: بی­نا.
بهار، ملک­الشعرا (1386)، تاریخ مختصر احزاب سیاسی، ج 1، چ هفتم، تهران: امیرکبیر.
پولاک، ادوارد (1368)، ایران و ایرانیان: ایران و سرزمین و مردم آن، ترجمه: کیکاووس جهانداری، چ دوم، تهران: خوارزمی.
رحمانیان، داریوش (1394)، ایران بین دو کودتا (تاریخ تحولات سیاسی،اجتماعی،اقتصادی و فرهنگی ایران از انقراض قاجاریه تا کودتا 28 مرداد)، تهران: سمت.
ساتن، الول (بی­تا)، رضاشاه کبیر یا ایران نو، ترجمه:عبدالعظیم صبوری، بی­تا.
 شاکری، خسرو (1384)، پیشینه­های اقتصادی سیاسی جنبش مشروطیت و انکشاف سوسیال‌دموکراسی در آن عهد، تهران: اختران.
شاکری، خسرو (1974 )، اسناد تاریخی جنبش کارگری، سوسیال دموکراسی و کمونیستی ایران. ج اول. چاپ دوم. فلورانس: مزدک.
شاکری، خسرو (بی­تا)، «اسناد تاریخی جنبش کارگری، سوسیال دموکراسی و کمونیستی ایران»، ج 22.
شهبازی، عبدالله (1366)، ایل ناشناخته پژوهشی در کوه‌نشینان سرخی فارس، تهران، نی.
صادقی، زهرا (1387)، سیاست­های صنعتی در دوران رضاشاه، تهران: خجسته.
عبداله­یف، (1360)، «روستائیان ایران در اواخر قاجاریه» در (مجموعه کتاب آگاه، مسائل ارضی و دهقانی)، ترجمه: مارینا کاظم­زاده، تهران: آگاه.
غفاری، هیبت الله (1368)، ساختارهای اجتماعی عشایر بویر احمد،  تهران: نی.
فلور، ویلم (1371 )، جستارهایی از تاریخ اجتماعی ایران ( 8)، ترجمه: ابوالقاسم سری، تهران: توس.
فوران، ژان (1377 ). مقاومت شکننده، ترجمه: احمد تدین، تهران: موسسه خدمات فرهنگی رسا.
کاتوزیان، محمدعلی(همایون) (1392)، اقتصاد سیاسی ایران، ترجمه: محمدرضا نفیسی و کامبیز عزیزی، تهران: مرکز.
کرزن، جورج ناتانیل (1387 )، ایران و قضیه ایران. ترجمه غلامعلی وحید مازندرانی. 2ج. چاپ ششم. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
معتمدی، فتح‌الله (بی­تا)، مختصری از تاریخ کار: از طلوع سلطنت پهلوی تا زمان حاضر، تهران: بی­نا.
ملک­زاده، الهام و علیزاده بیرجندی، زهرا (1390)، «عوامل موثر در شکل­گیری سیاست­ها و تحولات جمعیتی در دوره رضا شاه طی سالهای (1304- 1320)، فصلنامه جمعیت، س18، ش 75 و 76.
اتابکی، تورج (1391)، « صنعت نفت و برآمدن کارگر در ایران»، ش 30.
احمدزاده نودیجه، حسین و قباد منصوربخت (1398)، « ادارة بین­المللی کار و نخستین قانون کار». گنجینة اسناد، س 29، ش 4 .
احمدزاده نودیجه، حسین و قباد منصوربخت (1401)، « تبیین وضعیت سوادآموزی و تصویب نخستین قانون آموزش کارگران در ایران عصر پهلوی (1304- 1332ش)»، س 12، ش 1.
احمدزاده نودیجه، حسین و قباد منصوربخت (1401)، « تبیین وضعیت سلامت کارگران و بهداشت کارخانه­ها و تصویب نخستین آئین­نامه بهداشت کارگران در ایران عصر پهلوی (1304- 1332ش)»، س 32، ش 56.
رستم­پور، کاوه (1398)، «نقش سیاست های تأمین مسکن در نارضایتی کارگران شرکت نفت انگلیس و ایران در مناطق نف تخیز خوزستان: مطالعة موردی: از آغاز کشف نفت تا ملی شدن صنعت نفت (1287- 1330ش»، س 29، ش 43.
معتقدی، ربابه. (1400). « مهندسی شهری آبادان در کوران بیماریهای واگیر پس از جنگ جهانی اول»، تحقیقات تاریخ اجتماعی، س 11، ش 1.
منصوربخت، قباد (1388)، «کشاورزی تجاری در دورۀ قاجاریه». تاریخ ایران، س 5، ش 61.
ساکما، 18385/ 297
استادوخ: 17/6/63/1339ق
ارزش کار (1330)، «برای معلمین و کارکنان و کارگران دولت در سراسر کشور خانه بسازید»، ش 5.
ارزش کار (1330)، «باید هر چه زودتر برای کارکنان و کارگران دولت در سراسر کشور خانه ساخته شود.» ش 6.
ارزش کار (1331)، «مقام محترم مدیریت کل بنگاه» ش 13.
ارزش کار (1332)، «اخبار راه آهن ایران» ش 29.
ارزش کار (1332)، «در عروسی یک کارگر»، ش 3- 29.
پند (1323)، «حمایت از کارگران»، ش 3.
رهبر (1321)، «نظری به کشور شوروی: زندگی کارگران»، ش 20.
رهبر (1321)، «نتیجه یک عمر زحمت»، ش 22.
رهبر (1321)، «اساسنامه اتحادیه کارگران ایران»، ش 26.
رهبر (1321)، «کارگران ایرانی منزل ندارند»، ش 34.
رهبر (1321)، «کنفرانس آقای دکتر یزدی راجع به بیمه کارگران» ش 5.
رهبر (1322)، «اتحادیه کارگران سیلو»، ش 128.
رهبر (1322)، « تقاضای کارگران سیلو»، ش 129.
 رهبر (1322)، «بازرسی کارخانه­های چالوس» ش 146.
رهبر (1323)، «قانون کار»، ش 255.
رهبر ( 1323)، «قانون کار»، ش 253.
رهبر (1323)، «قانون کار»، ش 254.
رهبر (1324)، «احساسات یک کارگر»، ش 527.
رهبر (1324)، «به کارگران ایران»، ش 608.
رهبر (1325)، «شهر آبادان»، ش 692.
رهبر (1325)، «کارگران آبادان»، ش 694.
رهبر (1325)، «چهار روز در آقاجری»، ش 727.
رهبر (1325)، «نفت جنوب و کارگران ایران»، ش 745.
 رهبر (1325)، «جنبش خوزستان»، ش 747 .
رهبر (1325)، «قرارداد بین کارگر و کارفرما»، ش 749.
رهبر (1325)، «درخواست کارگران معادن زیرآب»، ش 752.
رهبر ( 1325)، «در نواحی نفت­خیز جنوب غربی ایران»، ش 756.
رهبر (1325)، «تقاضای کارگران کارخانجات تسلیحات»، ش764.
رهبر ( 1325)، «وضعیت در جنوب ایران»، ش 808.
رهبر (1325)، «به مطالبات مشروع ما رسیدگی نمی­کنند»، ش 813.
رهبر (1325)، «باز هم در جنوب ایران»، ش 855.
صدای کارگران (1330)، « نظری به حال کارگران»، 1330، ش 5.
صدای کارگران (1330)، « هدف­های برجسته و نزدیک ما»، ش14.
ظفر (1324)، «انتخاب اعضای انجمن شهر حق طبیعی عموم سکنه تهران است»، ش 183.
ظفر (1324)، «قطعنامه» ش 200.
ظفر (1324)، «متینگ کارگران راه آهن»، ش 202.
ظفر (1324)، «تقاضای کارگران کربنات دو سود»، ش 205.
ظفر (1324)، «قطعنامه»، ش 207.
ظفر (1325)، «دست خیانت­کاران کوتاه»، ش 233.
ظفر (1325)، «بخشنامه تلگرافی شورای متحده»، ش 242.
ظفر (1325)، « جشن ماه مه در یزد»، ش 248.
ظفر (1325)، «اسرار آقاجاری»، ش 263.
ظفر (1325)، «باز هم آقاجاری»، ش 264.
ظفر (1325)، «قطعنامه»، ش 265.
ظفر (1325)، «کارگران ناحیه راه آهن جنوب»، ش266.
ظفر (1325)، «متینگ باشکوه و تقاضای اتحادیه کارگران»، ش 270.
ظفر (1325)، «خانه»، ش 271.
ظفر (1325)، «باز هم مسئله خانه و پایین آوردن قیمت کرایه­ها»، ش 278.
ظفر (1325)، «خانه و بهداشت»، ش320.
ظفر (1325)، «کارگران در چنگال صاحبان کارخانه­ها»، ش 338.
ظفر (1325)، «بنگاه راه آهن»، ش 341.
ظفر (1325)، «من یک کارگرم»، ش 341.
ظفر (1325)، «دختر قالی بافت»، ش 346.
ظفر (1325)، «درس اقتصاد و معلومات تشکیلاتی برای کارگران»، ش 384.
ظفر (1325)، «پیام به کارگران»، ش 412.
کار (1302)، « عنکبوت و مگس»، ش51.
کار (1325- 1328)، «کارگران معدن زغال سنگ شمشک»، ش 27، 28 و 29.
کار (1325- 1328)، «کوی کارگران اصفهان»، ش 21 و 22.
کار (1325-1328)، «کارخانه سیمان از نظر کار و کارگری»، ش 18، 19 و20.
کار (1325-1328)، «فعالیت کشاورزی- صنعتی و کارگری در ایران»، ش 30 و 31.
کارگران ایران (1327)، « اعلیحضرت همایون شاهنشاهی»، ش 125.
کارگران ایران (1327)، « برای کارگر ضروری است »، ش 144.
کارگران ایران (1327)، « قطعنامه »، ش 145.
کارگران ایران (1327)، « اینها قانون کار را مطالعه و تصویب می­نمایند»، ش 149.
کارگر آزاد (1330)، «هدف­های برجسته و نزدیک ما»، ش 5-46.
کارگر آزاد (1331)، «آب و گاز ندارند»، ش 9.
کارگر آزاد (1331)، «مسئله مسکن و کارگران آبادان»، ش 13.
کارگر آزاد (1331)، « این خون زحمتکشان ایران است»، ش 25.
کارگر آزاد (1331)، «تقسیم اراضی دولتی بین کارگران و ساختمان خانه­های کارگری به خرج کارفرمایان» ش 32.
کارگر آزاد (1331)، « طعنامه کارگران سیلوی تهران»، ش38.
کارگر آزاد (1331)، «پرده­ای از زندگی روزانه یک کارگر»، ش 45.
کارگر آزاد (1332)، «تقسیم اراضی اطراف شهر بین کارگران و کارمندان و ساختمان خانه­های ارزان قیمت»، ش 66.
کارگر آزاد (1332)، «خانه­های کارگری»، ش 66.
کارگر آزاد (1332)، «پیشنهاد کنگره اتحادیه­های کارگری»، ش 68.
کارگر آزاد (1332)، «خانه برای کارگران»، ش 70.
کارگر آزاد (1332)، «نظری بزندگی کارگران و دهقانان جنوب ایران»، ش 72.
مردان کار، 1303، «تقاضای از دولت»، ش1.
مردم (1321)، «نظری به زندگی کارگران»، ش150.
نامه مردم (1326)، «شرائط کار»، ش 73: 4
نامه مردم (1326)، « برای بهبود وضع و حل مشکلات کارگری»، ش 75.
نامه مردم (1326)، «زندگانی امروزه بریتانیا از نظر کارگر ایرانی»، ش 124.
 نامه مردم ( 1326)، «یادداشت­های مسافرت»، ش 168.
سامانه قوانین و مقررات جمهوری اسلامی ایران، قانون اجازه افزایش سرمایه بانک کشاورزی و پیشه و هنر ایران مصوب 1327
دوره 14، شماره 2 - شماره پیاپی 28
پاییز و زمستان 1403
اسفند 1403
صفحه 29-66

  • تاریخ دریافت 29 شهریور 1402
  • تاریخ بازنگری 02 آذر 1403
  • تاریخ پذیرش 13 بهمن 1402